Ortak Dikkat Becerisinin Gelişimi 

Elifnur Asilkefeli

Erken gelişim dönemlerinde çocuklar bakım verenleriyle daha uzun süre vakit geçirip paylaşımda bulunurlar. Birlikte geçirilen zaman içerisinde bakım veren, bebeğinin ihtiyaçlarını fark edip bu ihtiyaçları gidermeye yönelik davranışlarda bulunur. Bebeklikten itibaren çocuğun temel yaşamsal ihtiyaçlarının sağlanması kadar duygusal etkileşim de önemli bir yere sahiptir.  Çocukla geçirilen zaman içerisinde çocuğun ihtiyaçları kadar dikkat ve ilgisinin de fark edilmesi, takip edilmesi ve buna yönelik etkileşimin sürdürülmesi ortak dikkat becerisinde kritik derecede önemlidir.¹

Ortak dikkat, bakım veren ve çocuğun bakışlarının birbirlerinden farklı dışsal bir noktada birleşmesi ve bu birleşimin sürdürülmesi şeklinde tanımlanabilir.² Özellikle erken gelişim dönemlerinden itibaren aynı yöne ve objeye bakmak, ilerleyen zamanlarda bu ortak bakışın toplandığı nesne ya da durum hakkında konuşmak da ortak dikkatle ilişkilidir. Bebekliğin erken dönemlerinde dikkat verme ve göz kontağı kurma gözlenebilirken, ortak dikkat becerisi yaklaşık 12 ay civarı gelişimle birlikte ortaya çıkmaktadır.^2,3

Ortak dikkat becerisi için çocuğun kendi isteği doğrultusunda veya hedef odaklı olarak dikkat vermesi ve sürdürmesinin yanında, bir başkasının istekleri ve hedefleri doğrultusunda yönlendirip sürdürdüğü dikkati de algılayabilmesi ve buna eşlik edebilmesi gereklidir. Bu nedenle ortak dikkat için bilişsel düzeydeki gelişimin yanı sıra sosyal becerilerin gelişimi de gereklidir.³

Mundy, Card ve Fox (1999)’a göre ortak dikkat becerisinde etkileşim halinde olan iki farklı dikkat sistemi rol oynar. Bunlardan biri ortak dikkate yanıt vermek, diğeri ortak dikkati başlatmakla ilgilidir.⁴ Ortak dikkate yanıt vermek, bebekliğin ilk ayından itibaren biyolojik olarak daha anlamlı olan uyarana dikkat vermekle ilgilidir ve insanlarla birlikte pek çok primatta da görülür.⁵ Bu daha çok bebeğin kendini, çevresindeki kişileri ve çevreyi algılamaya başlaması, başka insanların bakışlarını ve başlarının hareketini takip etmesi ve modellemesiyle ilgilidir. Daha geç dönemde gelişen ortak dikkati başlatmak ise çocuğun bireysel olarak bir hedef doğrultusunda, istediği şeye dönük, kontrollü olarak dikkatini vermesi ve ortak dikkati bir niyet doğrultusunda şekillendirmesi şeklinde tanımlanan insanlara özgü bir beceridir.⁵

Ortak dikkate yanıt vermek sürüyü takip etmeye, ortak dikkati başlatmak ise sürünün lideri olmaya benzetilebilir. Zamanla sürü ve lider birbirine entegre olur ve yönlerini ortaklaşa belirler hale gelirler. Benzer şekilde, bebekliğin 7-9. aylarında ortak dikkate yanıt vermek ve ortak dikkati başlatmak ile ilgili gelişim birbirine entegre olur. Bundan birkaç ay sonra sosyal algı gelişir ve ancak o zaman hem yetişkinin hem çocuğun lider olduğu bir ortak dikkat becerisinden söz etmek mümkün hale gelir. Bu noktada ortak dikkat sosyal algının gelişiminin bir sonucu olmaktan ziyade sosyal algının gelişimine katkı sağlayan paydaşlardan biri olarak değerlendirilebilir.³

Bakım veren ortak dikkati kullanarak çocuğun daha ileri düzey bilişsel becerileri kazanmasında bir destek mekanizması görür ve böylelikle çocuğun bilişsel gelişiminde önemli bir yer tutar.¹ Yetişkin birey, çocuğun dikkatini sürdürmesi, farklı odaklar arasında dikkatini yönetmesi gibi pek çok ileri düzey becerinin temelinin atılmasına yardımcı olur.^6,7 Bakım verenlerin sağladığı bu destekle ilişkili araştırmalar, çocukların anneleriyle ortak dikkati sürdürdükleri oyunlara, yalnız başınayken oynadıkları oyunlardan daha uzun süre dikkat verdiklerini göstermiştir. ^6,7 Bakım verenin sunduğu model ve destek mekanizmasının ortak dikkat becerisindeki işlevselliğini gösteren bir başka çalışmada ise, yaşıtlara kıyasla anneyle kurulan etkileşimde çocukta ortak dikkati gözleyebilmenin daha mümkün olduğu ve sosyal ortamda çocuğun annesiyle ortak dikkat süresinin daha uzun olduğu görülmüştür.²  

Ortak dikkatin, çocukların dikkat becerisinin gelişimi üzerindeki etkisine yönelik farklı açıklamalar getirilmiştir. Bunlardan biri, nörobiyolojik olarak ortak dikkat ile çocuğun beynindeki temel dikkat bağlantılarının hem yapısal hem de işlevsel olarak güçlenmesidir.³Bakım veren çocukla göz kontağı kurduğunda, çocuğun beynindeki bazı bölgelerin aktive olduğu ve göz kontağı sonrası çocuğun o nesneye daha uzun süre baktığı görülmüştür.^8,9 Bir diğer açıklama ise, dikkat becerilerinin modelleme yoluyla öğrenilmesini içerir. Çocuk dikkatini sürdürmeyi, farklı objeler arasında dikkatini gezdirmeyi ve böylelikle dikkatini yönetmeyi, tüm bunları daha iyi yapabilen bir yetişkin modelin desteğiyle öğreniyor olabilir.⁷ Bunun yanı sıra bakım verenin sunduğu model ya da desteğin çocuğun ihtiyacına hizmet etmesi, uyumlu ve duyarlı olması da bu süreçten çocuğun faydalanmasında etkilidir.¹⁰ Zira televizyon izlemek gibi dikkati öğrenmenin ya da modellemenin olmadığı bir bağlam çocukların dikkat becerilerinin gelişimi üzerinde olumlu etkiye sahip değildir.^11,12

Ortak dikkat çocukların sürdürülebilir dikkat becerisi, dikkati yönlendirme becerisi, dil kazanımı, duygu düzenleme becerileri ve sosyal yetkinlik düzeyleri ile ilişkili bulunmuştur.^7,13-15 Dikkatini kontrollü olarak sürdürebilmek, yönlendirebilmek ve böylelikle yönetebilmek hem çocukların hem de yetişkinlerin duygu ve düşüncelerini düzenlemelerinde kritik öneme sahiptir.¹⁶ Böylelikle kişi, rahatsızlık verici herhangi bir durumla karşılaştığında duygu ve düşüncelerini daha kolay düzenleyebilir. İki yaş çocuklarla yapılan bir araştırma, anne-çocuk arasındaki ortak dikkat süresinin uzunluğu ile stres anında daha etkin regülasyon stratejilerini kullanmaları arasında önemli bir ilişki olduğu sonucuna ulaşmıştır.¹⁴ Yapılan bir başka araştırma 12 aylık çocuklarda da gözlenen bu durumun etkisinin çocuklar 36 aylık olduklarında da gözlenebildiğini ortaya çıkartmıştır.¹⁵

Hayatta kalmamız ve hedeflerimiz doğrultusunda hareket ederek hayatımıza şekil vermemizde oldukça önemli bir yere sahip olan dikkat becerisinin farklı boyutlarından biri olan ortak dikkat, nörobiyolojik temellere sahip olduğu kadar sosyal öğrenme ile de şekillenir ve gelişir. Erken çocukluk dönemlerinden itibaren gözlenebilen bu beceri yetişkin hayatında da önemli bir yere sahiptir. Dil kazanımı, duygu ve düşünce regülasyonu gibi pek çok beceri ile ilişkili bulunan ortak dikkat, çocukluktan yetişkinliğe insan hayatının işlevselliği üzerinde etkilidir. Bu nedenle ortak dikkat becerisini güçlendirmeye yönelik müdahaleler bireyin gelişiminin desteklenmesi adına kıymetlidir. 

Kaynakça

1. Cole M, John-Steiner V, Scribner S, Souberman E, editors. Mind in society: the development of higher psychological processes. L. S. Vygotsky. Cambridge, MA: Harvard University Press; 1978.
2. Bakeman R, Adamson LB. Coordinating attention to people and objects in mother-infant and peer-infant interaction. Child Dev. 1984;55(6):1278-1289.
3. Mundy P, Newell L. Attention, joint attention, and social cognition. Curr Dir Psychol Sci. 2007;16(5):269-274.
4. Mundy P, Card J, Fox N. EEG correlates of the development of infant joint attention skills. Dev Psychobiol. 2000;36(4):325-338.
5. Tomasello M, Carpenter M, Call J, Behne T, Moll H. Understanding and sharing intentions: the origins of cultural cognition. Behav Brain Sci. 2005;28(5):675-735.
6. Yu C, Smith LB. The social origins of sustained attention in one-year-old human infants. Curr Biol. 2016;26(9):1235-1240.
7. Wass SV, Clackson K, Georgieva SD, Brightman L, Nutbrown R, Leong V. Infants’ visual sustained attention is higher during joint play than solo play: is this due to increased endogenous attention control or exogenous stimulus capture? Dev Sci. 2018;21(6):e12667.
8. Striano T, Reid VM, Hoehl S. Neural mechanisms of joint attention in infancy. Eur J Neurosci. 2006;23(10):2819-2823.
9. Hoehl S, Michel C, Reid VM, Parise E, Striano T. Eye contact during live social interaction modulates infants’ oscillatory brain activity. Soc Neurosci. 2014;9(3):300-308.
10. Harrist AW, Waugh RM. Dyadic synchrony: its structure and function in children’s development. Dev Rev. 2002;22(4):555-592.
11. Christakis DA Zimmerman FJ, DiGiuseppe DL, McCarty CA. Early television exposure and subsequent attentional problems in children. Pediatrics. 2004;113(4):708-713.
12. Lillard AS, Peterson J. The immediate impact of different types of television on young children’s executive function. Pediatrics. 2011;128(4):644-649.
13. Mundy P, Block J, Delgado C, Pomares Y, Van Hecke AV, Parlade MV. Individual differences and the development of joint attention in infancy. Child Dev. 2007;78(3):938-954.
14. Morales M, Mundy P, Crowson M, Neal AR, Delgado C. Individual differences in infant attention skills, joint attention, and emotion regulation behaviour. Int J Behav Dev. 2005;29(3):259-263.
15. Van Hecke AV, Mundy P, Block JJ, Delgado CE, Parlade MV, Pomares YB, Hobson JA. Infant responding to joint attention, executive processes, and self-regulation in preschool children. Infant Behav Dev. 2012;35(2):303-311.
16. Posner MI, Rothbart MK. Research on attention networks as a model for the integration of psychological science. Annu Rev Psychol. 2007;58:1-23. doi:10.1146/annurev.psych.58.110405.085516.