Tanınmış Şahsiyetlerin Toplumsal Sağlık Davranışlarına Etkisi: Angelina Jolie Örneği

Fatmanur BABALI

Toplum tarafından tanınan ve saygı gören kişiler bir anlamda toplumsal kanaat önderleridir. Bu kimseler geniş kitlelerce takip edilir ve çok sayıda insanın yaşamını etkileyebilirler. Her hareketleri kolayca takip edilebilen ünlülerin, takipçilerinin hayatlarına bilinçli veya bilinçsiz olarak yön vermesi son derece olağan bir durumdur. Medya organlarının da desteği ile ünlülerden etkilenme akımının artışı, toplum nezdinde kısa sürede büyüyen geçici trendler oluşturur. Ancak nadir de olsa bu etkilerin uzun süreli devam ettiği ve anlamlı bir fark oluşturduğu durumlar mevcuttur. Sağlıkla ilgili süreçlerde karar verme mekanizmasına, tanınmış bireylerin etkisi yeni ortaya çıkan ve geçici bir trend değildir, aksine önemli örnekleri olan eski bir toplumsal alışkanlıktır. İnsanlar genellikle güvenilir ve medyada görünürlüğü yüksek olan ünlülerin sağlık ile ilgili yaptığı toplum yararına açıklamaları ve paylaştıkları bireysel deneyimleri ilgi ile takip etmektedirler. ABD’li politikacı Bob Dole’nın bir ilaç firması ile birlikte yürüttüğü farkındalık çalışması ve aktör Julie Andrews’ın osteoporoz ilacı reklamı için televizyona çıkması bu alanda ilk örneklerdendir. İngiliz televizyon oyuncusu Jade Goody’nin servikal kanser nedeniyle ölmesi, sonraki ay İngiltere’de servikal kanser görüntüleme oranlarının geçen yılın iki katına çıkmasına neden olmuştur. Gelgelelim modern medyanın hızla geniş kitleleri etkileyebilen karakteri ve yeni iletişim teknikleri sayesinde ünlülerin etkisi bugün her zamankinden daha büyük çaplı, uzun süreli ve kontrol edilmesi güçtür.

Ünlülerin sağlıkla ilişkili davranışları, bilimsel tıbbi veriler açısından doğru kararlar olduğunda toplumu yönlendirmek için güçlü bir halk sağlığı aracı olabilir. Fakat yeterli bilgi sahibi olunmadığında ünlülerin tıbbi tavsiyeleri sağlık profesyonelleri ile anlaşmazlık içinde olmaktadır. Mevcut kanıtlarla desteklenmeyen bu uygulamalar toplum sağlığı açısından tedirgin edicidir. Örneğin prostat kanseri için kanıta dayalı olmayan ve muhtemelen tehlikeli bir “kendi kendine teşhis” tekniğinin İngiliz televizyon sunucusu Sir Michael Parkinson tarafından teşvik edilmesi, pek çok hastayı uygun tıbbi teşhisi aramaktan alıkoymuştur. Benzer şekilde aktör Suzanne Somers destekleyici kanıtlar yönünden yetersiz olmasına rağmen prostat kanseri tedavisinde proteolitik enzimlerin savunuculuğunu yapmıştır. Ancak kemoterapi ile Somers’ın proteolitik enzim tedavisini karşılaştıran randomize kontrollü bir çalışmaya göre bilinen tedavinin önemli ölçüde daha uzun sağkalım oranı ve yüksek yaşam kalitesine sahip olduğu anlaşılmıştır.

Ünlülerden etkilenme akımının belki de en popüler örneği ise 2013 Mayıs ayında, ünlü aktris ve insan hakları gönüllüsü Angelina Jolie’nin “My Medical Choice” başlığı ile New York Times’da yayımladığı makalesi ve sonrasında uzun süre medyayı meşgul eden genetik test tartışmasıdır. Jolie yazısında BRCA1 gen mutasyonuna sahip olduğunu ve ailesel meme kanseri riski taşıdığını, bu sebeple risk azaltıcı çifte mastektomi (iki memenin de alınması) operasyonu geçirmeye karar verdiğini anlatmıştır. Mevcut literatür de BRCA1 ve BRCA2 genlerindeki bazı onkojenik mutasyonların meme ve ovaryum kanseri geliştirme riski ile ilişkili olduğu bilgisini desteklemektedir. Bu kanserlerin genel insidansını ve mortalitesini azaltmak için BRCA mutasyonlarının taşıyıcılarında kimi zaman profilaktik çifte mastektomi önerilmektedir.

Jolie yazısında ayrıca tüm kadınları, özellikle ailesel meme kanseri hikayesine sahip olanları genetik testler konusunda teşvik etmiş, bu sayede toplumsal farkındalığı arttırmayı amaçlamıştır. Bu kararı ile kısa sürede dünya çapında etki oluşturmuş, halkın ve medyanın ilgisini çekmeyi başarmıştır. Öyle ki medikal yayınlarda ve literatürde, tanınmış kişilerin halkın sağlıkla ilgili kararlarını etkilemesi durumuna “Angelina Jolie Etkisi” adı verilmiştir.

Cerrahi Onkoloji dergisi Nisan 2016 sayısında göğüs kanseri tanısı konmuş ünlülerin seçtikleri tedaviyle ilgili çıkan medya raporları incelenmiştir. Buna göre medyanın ve ünlülerin teşvikinin çifte mastektomi sıklığında artışa neden olduğu öne sürülmüştür. Ayrıca Jolie’nin açıklamasından sonra yapılan bir ankette kadınların %57’si mutasyonlu BRCA1 genine sahip olmaları durumunda cerrahi operasyon geçirmek isteyeceğini belirtmiştir.
Harvard Üniversitesi sağlık hizmetleri politikası departmanından Sunita Desai ve Anupam Jena’nin yaptığı çalışmanın sonuçlarına göre, Angelina Jolie’nin 2013 yılında geçirdiği operasyon ve sonrasında yayımlanan New York Times başyazısının ardından ABD’de genetik test yaptıran 18-64 yaş arası sigortalı kadınların sayısında büyük ve hızlı bir artış olmuştur.6 Ancak 2013 itibariyle yedi ay boyunca takip edilen toplam mastektomi operasyonu sayısında değişim olmamış, BRCA1 testini yaptırmış kadınların total mastektomi oranında ise azalma olduğu görülmüştür. Dolayısıyla Angelina Jolie’nin yaşadıklarından etkilenilerek yapılan BRCA mutasyon testlerinin, muhtemelen koruyucu mastektomi gerektiren BRCA mutasyonlarını saptayamadığı düşünülmüştür. Ancak yine de yüksek maliyetli pek çok genetik test yaptırıldığı ve bu testleri yaptıran kadınlarda gereksiz endişe meydana geldiği görülmüştür.

Desai ve Jena’nın eksik kaldığı noktalardan biri ise çalışmanın Jolie’nin makalesinin yayımlanmasını takip eden altı ay gibi kısa bir süreyi kapsamasıdır. Buna karşın 2018 Mayıs ayında Alexander Liede ve arkadaşları tarafından yürütülen çalışmada, 1997-2016 yılları arasında gerçekleşen genetik testi ve risk azaltıcı çifte mastektomi oranları incelenmiştir. Buna göre mastektomi operasyonlarında ve genetik test yaptırılmasında istatistiksel olarak anlamlı fark elde edilmiş ve bu artışın uzun süre devam ettiği bildirilmiştir. Bu durumda Angelina Jolie’nin BRCA1 gen mutasyonu ile ilgili yazdığı makalenin hem geniş kitlelere ulaştığı ve uzun süre gündemdeki yerini koruduğu, hem de ciddi sağlık kararları almada etkili olduğu ortaya konmuştur.

Jolie’nin yazısından doğan etkilerin halkın yararına mı yoksa zararına mı olduğu hala tartışılmaktadır. Ayrıca ünlülerin ve medyanın sağlık kararlarını etkilemesinin sonuçları, tavsiyenin doğruluğuna ve uygulanabilirliğine göre değişmektedir. Ünlülerin onaması, kanıta dayalı uygulama ve sağlık okuryazarlığını arttırma yönünden faydalı veya hasta eğitiminde çabayı azaltıcı olabilir. Buna ek olarak çoğu zaman bu yöntem devletin kamu bilinçlendirme projelerinden daha etkili ve daha az maliyetlidir. Ancak ünlülerin, halk sağlığı ile ilgili konularda insanların kaygılarını ve tercihlerini bu denli etkilemeleri her zaman olumlu yönde olmayabilir. Özellikle halk sağlığını ilgilendiren bir konuda belli bir ürünün veya uygulamanın doğrudan tüketiciye tanıtımının bilinçsiz ve kontrolsüz kullanıma yol açması son derece olağandır. Genetik test uygulanmadan önce genetik danışmanlık alınmaması sonucu, yalancı pozitif/yalancı negatif sonuç elde edilmesi riski mevcuttur. Bu sebeplerle hasta odaklı genetik danışmanlık yapılması, sonrasında tedaviden beklenen fayda ve oluşabilecek sorunlar hakkında hastaların ayrıntılı bilgilendirilmesi zorunlu hale gelmektedir.

Kaynakça
1.
Evans DG, Barwell J, Eccles DM, Collins A, Izatt L, Jacobs C, Donaldson A, Brady AF, Cuthbert A, Harrison R, Thomas S, Howell A. The Angelina Jolie effect : how high celebrity profile can have a major impact on provision of cancer related services. Breast Cancer Res. 2014; 1–6.
2.
Hoffman SJ, Tan C. Biological, psychological and social processes that explain celebrities’ influence on patients’ health-related behaviors. Arch. Public Health 2015; 1–11.
3.
Lippi G, Mattiuzzi C, Montagnana M. BRCA population screening for predicting breast cancer: for or against? Ann. Transl. Medicine 2017; 5, 275–275.
4.
Sabel MS, Cin SD. Trends in Media Reports of Celebrities’ Breast Cancer Treatment Decisions. Ann Surg Oncol 2016; doi:10.1245/s10434-016-5202-7
5.
Borzekowski DLG, Guan Y, Smith KC, Erby LH, Roter DL. The Angelina effect: Immediate reach, grasp, and impact of going public. Genet. Med. 2014; 16, 516–521.
6.
Desai S, Jena AB. Do celebrity endorsements matter ? Observational study of BRCA gene testing and mastectomy rates after Angelina Jolie’s New York Times editorial 2016; 10–13. doi:10.1136/bmj.i6357
7.
Liede A, Cai M, Crouter TF, Niepel D, Callaghan F, Evans. Risk-reducing mastectomy rates in the US : a closer examination of the Angelina Jolie effect. Breast Cancer Res. Treat. 2018; 171, 435–442.