Mülteci Çocuklar ve Sağlık Sorunları

| Talha Karadoğan |

Sosyoekonomik krizler sebebiyle süregelen nüfus hareketlerinin yanı sıra savaştan ve zulümden kaçıp farklı ülkelere sığınmak zorunda kalanlar içinde en riskli ve hassas kesimi çocuklar oluşturmaktadır. Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliğine (BMMYK) göre dünyada günümüzde yaklaşık 30 milyon çocuk doğduğu ülke dışında yaşamak zorunda bırakılmıştır. 13 milyonu mülteci veya sığınmacı pozisyonunda olan bu çocukların büyük çoğunluğu düşük veya orta gelirli ülkelerde ikamet etmektedir ve bu ülkeler de genellikle silahlı çatışma bölgelerine komşudur.¹ Medyaya yansıyan haberler, göçmen çocukların karşı karşıya kaldıkları insan hakları ihlalleri ile içinde bulundukları tehlikeli durumu bizlere sürekli hatırlatmaktadır. Ülkeler göz önüne alındığında, ister göç veren olsun ister geçiş ülkesi veya isterse yeniden yerleşilen ülkeler olsun, çocukların her aşamada karşılaştığı riskler aynı ölçüde yıkıcı olabilmektedir. Yaşanan sıkıntılarla mücadelede, çocukların en az zarar görmesi konusunda göçmenleri ve göç akımlarını analiz ederken, verileri yaşlara göre ayrıştırmak çok önemlidir. Çocuk göçmenler için yaş, cinsiyet, çocuklara göç sırasında eşlik eden bir ebeveyn, aile üyesi, destekçi olup olmaması vb. şeklinde ayrıştırılan veriler, göçmenlerin geçiş sırasındaki ve varış noktalarındaki olası savunmasızlık ve korunma düzeylerini belirlemek için önemlidir. Çocuk göçmenler özellikle tek başlarına ve düzensiz göç yollarıyla seyahat ettiklerinde istismar, insan ticareti ve sömürü gibi durumlara maruz kalmaktadırlar.²

Yıllara ve kıtalara göre çocuk göçmenlerin sayısal dağılımına ilişkin veriler (Tablo 1) zaman içerisinde çocuk göçmen sayısında önemli bir düşüş yaşanmadığına işaret etmektedir. Burada dikkat çeken bir başka husus, Afrika kıtasının çocuk göçmen sayısında yıllardır açık ara önde olmasıdır.

Son yıllarda Avrupa Birliği (AB) ülkelerine giden çocuk mültecilerin sayısının da bir hayli arttığı belirtilmektedir. Çeşitli kaynaklarda bu sayının 2015-2017 yılları arasında bir milyona yaklaştığı ifade edilmektedir. Bu çocukların yaklaşık 200.000’inin ise, göç yolculuğu sırasında ebeveynlerinden herhangi birinin kendilerine eşlik etmediği refakatsiz çocuklar ve gençler olduğu bildirilmektedir.³ Tablo 2’de 2015-2017 döneminde refakatsiz çocukların en yüksek ve en düşük yüzdelerde bulunduğu Avrupa Ekonomik Bölgesi Ülkeleri yer almaktadır.⁴ Bir çocuğun normal şartlar altında dahi ailesi ile bir coğrafyadan başka bir coğrafyaya zorunlu göçü olağanüstü bir durumken, refakatsiz olarak göç etmek mecburiyetinde kalan çocuklar, başta sağlık sorunları olmak üzere birçok sorunla mücadele etmek zorunda kalmaktadır.

Bu noktada çocuk göçmenler için risk faktörlerinin ve koruyucu unsurların neler olduğunun ana hatlarını çizmek önem arz etmektedir. Göçmen çocukların sağlığı, seyahatlerinden önceki sağlık durumlarının yanı sıra, yolculukları ve yerleşimlerinin her aşamasında karşılaştıkları riskler ve varış yerindeki koşulların tümünden etkilenmektedir; ayrıca varış noktalarındaki bakıcılarının sağlığı da önemli bir faktördür. Göçün farklı aşamalarında çocukların karşılaştığı sağlık problemleri ve diğer zorluklar aşağıdaki gibi özetlenebilir:

Göç öncesinde; kronik bulaşıcı ajanlarla temas, şiddet (silahlı çatışma ve politik zulüm), sağlıksız ortamlar, yetersiz sağlık bakımı, gıda güvensizliği vb.

Göç sırasında; mahsur kalma (denizde, bir bölgede vb.), yaralanma, açlık, akut bulaşıcı hastalıklar, gıda güvensizliği, sömürü, şiddet, yola çıkılan refakatçilerden ayrı düşme, göç yolunun güvensizliği vb.

Göç sonunda varılan bölgede; sağlık ve eğitim hizmetlerine erişim engeli, sosyal marjinalleşme ve izolasyon, konut yetersizliği, günlük stres, ayrımcılık, sınır dışı edilme tehdidi, sömürü, geride kalan aile fertlerine erişim engeli vb.⁴

Özetle bir çocuğun böyle bir yolculukta karşılaşacağı riskler; evdeki özel deneyimlerine, yaşadığı ülkeye, seyahat sürecine ve varış ülkesine göre değişecektir.

      Göç Öncesi Yaşanılan Ülke ile İlişkili Sağlık Riskleri

Çocukların ülkelerinden ayrılmaları için birçok temel sebep olabilir; savaş ve çatışmalar, insan hakları ihlallerine maruz kalma, işkence veya cinsel şiddet, aşırı yoksulluk ekseriyetle karşılaşılan gerekçelerdir. Herhangi bir sebeple yaşadıkları yerleri terk etmek zorunda kalan çocuklar gıda, barınma, sağlık, eğitim, güvenlik gibi pek çok konuda ciddi sorunlarla karşılaşır. Özellikle çatışma bölgelerinde sağlık hizmetleri genellikle bozulur ve bu durumun düzeltilmesi kısa ve hatta orta vadede çoğunlukla mümkün olmaz; dolayısıyla buralardan yola çıkan çocuklar uzun süre sağlık hizmetine erişememiş olabilirler, hatta aşı ile önlenebilir hastalıklara karşı savunmasız durumda kalabilirler.⁵ Ayrıca yetersiz diş bakımı nedeniyle artan diş çürüğü oranları da bu çocuklar arasında önemli bir sorundur.⁶ Göçmen çocukların epidemiyolojisi geçmişe göre değişmekle birlikte; besin eksiklikleri, kronik enfeksiyonlar ve bulaşıcı olmayan hastalıkların görülme sıklığı kaynak ülkelerinden etkilenmektedir.

Göç Sırasındaki Sağlık Riskleri

Yolculuğa, yolculuk yöntemine ve süresine bağlı olarak göçmen çocuklar farklı zorluklarla karşılaşmaktadır. Ege Denizi’nden geçiş sırasında Türkiye ile Yunanistan arasında; Akdeniz’den geçişte ise Türkiye, Avrupa ve Ortadoğu ülkeleri arasında aşırı kalabalık teknelerle yolculuk eden göçmenler, teknelerin alabora olması sebebiyle yaşamlarını yitirmektedir, ölenler arasında çok sayıda çocuk da bulunmaktadır.⁷ Yolculuk sırasında doğan bebekler hayati tehlike arz eden hipotermi, septisemi, menenjit ve zatürre gibi ağır hastalıklara yakalanma riski altındadır.⁸ Yenidoğan bebeklerin beslenmesi anne sütü ile gerçekleştiğinden bu ağır yolculuk koşulları anneleri de bir hayli zorlamaktadır. Yapılan araştırmalar, bu zorlu koşullarda yetersiz ve sağlıksız beslenmeye bağlı hastalıklara en açık grup olan bebeklerde dehidratasyon durumu ve kötü hijyen kaynaklı dermatolojik hastalıkların sık görüldüğünü ortaya koymuştur. Ayrıca eski ve yeni travmatik yaralanmalar ve geçirilen kazalar da bebek ve çocuklar için ölümcül sonuçlar doğurabilmektedir.⁹ Son yıllarda özellikle Güney Avrupa’ya göç eden çocukların cinsel şiddete uğrama ve kaçırılmaya bağlı olarak yaşadıkları zihinsel ve fiziksel sağlık sorunlarında da çarpıcı bir artış olmuştur.¹⁰ Çocukların yolculuk sırasında ebeveynlerinden ayrı düşmelerinin yol açtığı travmanın yanı sıra yetersiz hijyen koşulları ve kirli su tüketimi sebebiyle ishal ve kusmalarla seyreden gastrointestinal sistem hastalıklarına, kirli ve toksik maddeler içeren havaya maruz kalmaları sebebiyle solunumla ilgili hastalıklara, sistemik enfeksiyonlara, cilt enfeksiyonlarına ve diğer bulaşıcı hastalıklara yatkınlıkları artmaktadır.¹¹ Bu riskler özellikle göç yollarında uzun süre mahsur kalan çocuklar için son derece etkindir.

Hedef Ülkedeki Sağlık Riskleri

Hedef ülkeye ulaştıktan sonra sığınmacıların sığınma başvuru süreci bir hayli uzun ve belirsizdir. Bu dönemde çocuklar başta sık sık konut ve yer değiştirme olmak üzere oyuncak veya oyun alanı eksikliği, okula sınırlı erişim, sosyal izolasyon, baskı altında olan akranlar ve bakıcılar gibi sebeplerle fazlasıyla zorlanmaktadır.¹² Bu koşullar altındaki çocuklar, geleceklerini öngöremedikleri zorlu bir hayatta kalma mücadelesi içine girmektedirler;¹³ ayrıca maddi zorluklar ve yerel toplulukların olası yabancı düşmanlığı ile de başa çıkmak durumunda kalmaktadırlar. Bu noktada çocuk akran gruplarının kapalı yapısı da göç eden çocukların dışlanma, aşağılanma gibi olumsuzluklara maruz kalmalarını arttıran sebeplerden biridir.^14,15 Göçmen aileler çocuklarının eğitim imkânlarına erişimi için ciddi mücadele vermek durumda kalmaktadır. Bu konuda yaşanan zorluklar, çocukların eğitimde geri kalması riskinin yanı sıra yaşıtlarıyla bir arada eğitim almalarına ve entegrasyonlarına da engel olmaktadır.¹⁵ Kronik sağlık sorunu ve sakatlığı olan göçmen çocukların ise özellikle eğitimden dışlanma ve bulundukları topluma diğer çocuklar kadar bile adapte olamama riskleri yüksektir. Dil engeli, kültürel farklılıklar, yeni ve yabancı çevre, sağlık sisteminin işleyişinin bilinmemesi dolayısıyla sağlık hizmetlerine erişememe de göç edenler için önemli sorun başlıklarıdır.¹⁶

      Göçmen Çocukların Refahının ve Sağlığının Korunması

Göçmen çocuklar için bir refah standardının sağlanması ve sağlıklarının korunması için teşvik edici bir halk sağlığı stratejisinin uygulanması gerekmektedir. Bu strateji ailesel ve toplumsal risk faktörlerini de (Bkz. Şekil 1) içine alan bir çerçeveye sahip olmalıdır.¹⁷  Halk sağlığında hedeflenen ekolojik risk modeli ve koruyucu faktörler, göçmen çocuklarda refahı arttırma stratejisi açısından son derece önemlidir.

      Çocuk Sağlığını ve Refahını Teşvik Eden Temel Politikalar

Dünya Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin 24. Maddesi, “bütün çocukların en yüksek sağlık standardına çıkarılabilmesi, hastalıklarının tedavisi ve rehabilitasyonu için gereken sağlık hizmetlerinin sunulması gerekir’’ demektedir.¹⁹ Bu madde teorik de olsa bütün çocukların sağlık hizmetlerine erişimi için garantör bir madde olarak pek çok devletçe kabul edilmiştir. BM Genel Kurulu, Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne ilişkin olarak “Ülkede belirtilen hakların kullanımı”nı açıklığa kavuşturmuştur. Sözleşme, bir taraf devletin vatandaşı olan ve bu nedenle sözleşmeden faydalanan çocukların yanı sıra; sığınmacı, mülteci ve göçmen çocuklar dâhil milliyeti, göç durumu veya vatansızlığı sorgulanmadan bütün çocukların bu haklardan faydalanabileceğini öngörmektedir. Ayrıca taraf devletler iltica durumunda çocukları ve bebekleri içeren özel ihtiyaçları olan başvuru sahiplerine tıbbi ya da diğer yardımları sağlama mecburiyetindedir.²⁰

Özetle çocukların sağlık ve refah düzeylerinin korunması, iyileştirilmesi; sağlık kurumlarının yanında devlet politikaları ile de desteklenmesi gereken bir meseledir. (Bkz. Şekil 2) Devlet politikası hâline gelen çocuk refahı ve sağlığını teşvik edici uygulamalar, birçok çocuğun ideal şartlarda yaşayıp, hak etmediği sorunlarla karşılaşmasını engelleyecektir.

Kaynakça

1. Global trends, “Forced displacement in 2017”, Geneva: Office of the United Nations High Commissioner for Refugees; 2018, http://www.unhcr. org/5b27be547.pdf. Erişim tarihi: 28 Aralık 2019.
2. Migration data portal. https://migrationdataportal.org/themes/child-migrants. Erişim tarihi: 3 Şubat 2020
3. United Nations. Department of Economic and Social Affairs. The International Migration Report 2017 (Highlights). https://www.un.org/development/desa/publications/international-migration-report-2017.html. Erişim tarihi: 13 Şubat 2020
4. WHO Regional Office for Europe. Health of refuge and migrant children. Technical guidance. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0011/388361/tc-health-children-eng.pdf?ua=1. Erişim tarihi: 21 Ocak 2020
5. Gushulak BD, MacPherson DW. Health aspects of the pre-departure phase of migration. PLOS Med. 2011; 8(5):e1001035.
6. Jaeger FN, Hossain M, Kiss L, Zimmerman C. The health of migrant children in Switzerland,  J Public Health. 2012; 57(4):659-71.
7. Over 1200 migrant children deaths recorded since 2014, true number likely “much higher”. Assessment report: Borders, health situation at EU’s southern borders: Migrant, occupational, and public health, Geneva: International Organization for Migration, 2015, https://www.iom.int/news/un-migrationagency-over-1200-migrant-children-deaths-recorded-2014-true-numberlikely-much. Erişim tarihi: 5 Ekim 2018.
8. European Centre for Disease Prevention and Control. An agency of the European Union. Assessing the burden of key infectious diseases affecting migrant populations in the EU/EEA. https://ecdc.europa.eu/en/publications-data/assessing-burden-key-infectious-diseases-affecting-migrant-populations-eueea. Erişim tarihi: 24 Aralık 2019
9. Kulla M, Josse F, Stierholz M, Hossfeld B, Lampl L, Helm M, Initial assessment and treatment of refugees in the Mediterranean Sea (a secondary data analysis concerning the initial assessment and treatment of 2656 refugees rescued from distress at sea in support of the EUNAVFOR MED relief mission of the EU., Scand J Trauma Resusc Emerg Med. 2016; 24:75.
10. Growing Crisis For Refugee And Migrant ChildrenNew York: United Nations Children’s Fund, 2016. https://www.unicef.org/publications/files/Uprooted_growing_crisis_for_refugee_and_migrant_children.pdf. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2018
11. European Centre for Disease Prevention and Control (ECDC). Assessing the burden of key infectious diseases affecting migrant populations in the EU/EEA. https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/media/en/publications/Publications/assessing-burden-disease-migrant-populations-summary.pdf. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2018.
12. Loucas M, Loucas R, Muensterer OJ. Surgical health needs of minor refugees in Germany: A cross-sectional study”, Eur J Pediatr Surg. 2018; 28(1):60-6.
13. Montgomery E. Refugee children from the Middle East. Scand J Soc Med Suppl. 1998; 54:1-152.
14. Hjern A, Rajmil L, Bergstrom M, Berlin M, Gustafsson PA, Modin B. Migrant density and well-being: A national school survey of 15-year-olds in Sweden., Eur J Public Health, 2013; 23(5):823-8
15. Vervliet M, Lammertyn J, Broekaert E, Derluyn I. Longitudinal follow-up of the mental health of unaccompanied refugee minors. Eur Child Adolesc Psychiatry, 2014; 23(5):337-46.
16. Issop Migration Working Group. ISSOP position statement on migrant child health. Child Care Health Dev. 2018; 44(1):161-70.
17. Zwi K, Woodland L, Mares S, Rungan S, Palasanthiran P, Williams K et al. Helping refugee children thrive: What we know and where to next. Arch Dis Child, 2018; 103(6):529-32.
18. Hjern A, Jeppson O. Mental health care for refugee children. In: D. Ingleby, editor, Forced migration and mental health; rethinking the care of refugees and displaced persons, Amsterdam: Springer; 2005.
19. Convention on the Rights of the Child. Adopted and opened for signature, ratification and accession by General Assembly resolution 44/25 of 20 November 1989. New York: United Nations 1989. https://ec.europa.eu/anti-trafficking/sites/antitrafficking/files/un_convention_on_the_rights_of_the_child_1.pdf. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2018
20. Laying down standards for the reception of applicants for international protection. Directive 2013/33/EU of the European Parliament and of the Council. Brussels: European Union. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A52016PC0465. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2018